آشنایی با انواع خیارات + بررسی مفهوم خیار در قراردادها
وقتی قراردادی را امضا میکنیم چه برای خرید خانه و چه برای معامله یک خودرو احتمال دارد بعدا شرایطی پیش بیاید که یکی از طرفین بخواهد معامله را بر هم بزند. قانون برای همین موقعیت ها راهکاری به نام «خیار» پیش‌بینی کرده است. خیارات در واقع همان «حق فسخ» های قانونی هستند که به طرفین اجازه می دهند در شرایط مشخص، قرارداد را یک طرفه بر هم بزنند. وجود این ابزار حقوقی باعث میشود تعادل در قراردادها برقرار بماند و طرفین احساس امنیت بیشتری داشته باشند.
مفهوم خیار در قراردادها
اگر بخواهیم به زبان ساده بگوییم، «خیار» یعنی اختیار فسخ قرارداد در شرایط مشخص. به بیان دیگر، خیار یک حق قانونی است که به طرف معامله اجازه میدهد در صورت بروز موقعیتی خاص، بدون نیاز به رضایت طرف مقابل، قرارداد را بر هم بزند.
چرا خیار در قانون پیش‌بینی شده است؟
فلسفه وجود خیارات جلوگیری از ضرر و زیان غیر منصفانه است. فرض کنید کسی خانه ای بخرد و بعد بفهمد ساختمان مشکلات اساسی دارد که فروشنده پنهان کرده؛ در چنین حالتی خیار «عیب» به خریدار اجازه میدهد معامله را فسخ کند. به عبارتی خیارات حکم کمربند ایمنی در قراردادها را دارند. شاید همیشه استفاده نشوند، اما بودنشان خیال طرفین را راحت میکند.
فرض کنید خودرویی خریداری کرده اید که فروشنده آن را سالم و بدون نقص معرفی کرده؛ اما پس از معامله متوجه میشوید اتاق خودرو تعویض شده است. در اینجا خیار «تدلیس» به شما حق فسخ میدهد، چون طرف مقابل اطلاعات نادرست ارائه کرده است.
انواع خیارات در قراردادها
در قانون مدنی ایران و به‌ویژه ماده ۳۹۶، ده نوع خیار اصلی پیش‌بینی شده است. هر کدام از این خیارات شرایط مشخصی دارند که به طرفین اجازه میدهد قرارداد را فسخ کنند:
- خیار مجلس: تا زمانی که خریدار و فروشنده پس از امضای قرارداد هنوز در محل عقد حضور دارند، میتوانند قرارداد را فسخ کنند.
- خیار حیوان: در صورتی که موضوع معامله حیوان باشد، خریدار تا سه روز پس از عقد حق فسخ خواهد داشت.
- خیار شرط: طرفین میتوانند توافق کنند که یکی از آنها یا شخص ثالث، تا مدت معینی اختیار فسخ داشته باشد.
- خیار تاخیر ثمن: اگر در قرارداد زمانی برای پرداخت پول تعیین نشود و خریدار ظرف سه روز پرداخت نکند، فروشنده حق فسخ دارد.
- خیار رویت و تخلف از وصف: زمانی به‌وجود می آید که مال معامله شده با اوصافی که پیش تر بیان شده، تطابق نداشته باشد.
- خیار غبن: در صورتی که یکی از طرفین در معامله متضرر شود و این ضرر به شکل فاحش باشد، حق فسخ خواهد داشت.
- خیار عیب: اگر پس از عقد مشخص شود مال مورد معامله دارای عیب پنهان بوده، طرف مقابل میتواند قرارداد را بر هم بزند.
- خیار تدلیس: وقتی یکی از طرفین واقعیتی را پنهان کند یا خلاف آن را جلوه دهد، خیار تدلیس به طرف دیگر حق فسخ میدهد.
- خیار تبعض صفقه: اگر بخشی از معامله باطل یا غیرقابل اجرا باشد، خریدار میتواند معامله را نسبت به آن قسمت یا کل قرارداد فسخ کند.
- خیار تخلف شرط: در صورتی که شرطی در قرارداد درج شده باشد و یکی از طرفین آن را اجرا نکند، حق فسخ برای طرف دیگر ایجاد میشود.
علاوه بر این موارد، برخی خیارات تکمیلی مثل خیار تفلیس (ورشکستگی) و خیار تعذر تسلیم (عدم امکان تحویل موضوع معامله) نیز در قانون مطرح شده اند.
اهمیت اسقاط کافه خیارات در قراردادها
شاید در بسیاری از قراردادها با عبارتی مثل «اسقاط کافه خیارات» رو به رو شده باشید. این عبارت ساده اما پر معناست: یعنی طرفین توافق می کنند از تمامی حقوق فسخ خود، که در قالب خیارات شناخته می شود، صرف‌نظر کنند.
آیا اسقاط کافه خیارات مطلق است؟
واقعیت این است که حتی اگر این عبارت در قرارداد درج شود، همه خیارات به‌طور کامل از بین نمی روند. برخی خیارات مثل خیار تدلیس یا خیار عیب به دلیل ماهیتشان معمولا همچنان قابل استناد باقی می مانند. یعنی اگر طرف مقابل عمدا شما را فریب دهد یا عیبی اساسی را پنهان کند، نمی تواند با استناد به «اسقاط کافه خیارات» از مسئولیت شانه خالی کند.
به نقل از مقاله اسقاط خیارات [حتی اگر در متن قرارداد قید شود که «کافه خیارات ساقط شد»، باز هم بعضی از حق های فسخ به قوت خود باقی میمانند. دلیلش این است که قانون مدنی برخی خیارات را به‌قدری مهم میداند که حتی با توافق طرفین هم قابل حذف نیستند. در صورت تدلیس یا فریب عمدی و یا تخلف از شرط صفت، امکان فسخ محفوظ میماند.]
نکته مهم برای طرفین قرارداد
قبل از امضای قرارداد، باید بدانید درج این عبارت چه پیامدهایی دارد. گاهی ممکن است برای سرعت در معامله، بدون دقت کافی آن را امضا کنید و بعد متوجه شوید بسیاری از حقوق خود را کنار گذاشته اید. در چنین شرایطی مشورت با یک مشاور یا وکیل حقوقی میتواند از بروز خسارت‌های جدی جلوگیری کند.
کلام آخر
همانطور که دیدیم، ابزارهایی قانونی برای حفظ تعادل و انصاف در قراردادها هستند. آشنایی با آنها به ما کمک میکند با چشم باز و اطمینان بیشتری پای هر معامله ای برویم. به‌ویژه در زمان مواجهه با عباراتی مثل «اسقاط کافه خیارات»، باید بدانیم دقیقا از چه حقوقی چشم پوشی میکنیم و چه حقوقی همچنان پا برجاست.
به بیان ساده، قراردادها فقط مجموعه‌ای از امضاها و عددها نیستند؛ پشت هر بند آن ها حقوق و تکالیفی نهفته است که می تواند سرنوشت مالی و حقوقی ما را تغییر دهد. پس پیش از امضا، مطالعه دقیق، آگاهی از حقوق قانونی و در صورت امکان مشورت با یک متخصص حقوقی، بهترین سرمایه گذاری برای آرامش و امنیت آینده است.